To‘g‘ri ta’lim – bu birinchi navbatda farzandlarning o‘zining o‘qishga bo‘lgan istagi. Shunga qaramay, maktab o‘quvchilarining ota-onalari o‘qish jarayoniga mas’uliyat bilan yondashadilar, farzandlarini barcha zaruriy narsa bilan ta’minlaydilar, kasbiy trayektoriyasini ham quradilar… biroq suyukli farzandlarning ko‘zlarida minnatdorlik va quvonch aks etmaydi. Aksincha, uning bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqi tushib ketadi. Nega bunday bo‘ladi? Keling, bolada o‘qishga motivatsiyasi nimaga bog‘liqligi va unda o‘qish istagini qanday shakllantirishni tahlil qilamiz.
“Maktabga bormayman! Dars qilmayman!”
Zamonaviy bolalarning aksariyatida o‘qishdagi yutuqlarga intilish pasaymoqda. Bundan tashqari, nafaqat o‘smirlik davrida, hatto kichik yoshda ham. Bu nima degani? To‘g‘rirog‘i, bu aqliy qobiliyatlari pastligini anglatmaydi, balki ko‘nikmalar, bilimlar va bilishga intilish qiymatini ifodalaydi. O‘quvchiga o‘qish qanchalik qiziq bo‘lsa, uning o‘zlashtirish darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Nima uchun motivatsiya yo‘q?
Asosiy sabablar – farzand hamma yerga ulgurishi va hammadan yaxshi bo‘lishiga bo‘lgan kuchli istagi. Yana – ishonchli munosabatlarning yetishmasligi va do‘stona ko‘makka befarqlikda.
- Agar bola yaxshi rivojlanayotgan va yetarlicha aqlli bo‘lsa, bu uning maktabga psixologik jihatdan tayyorligini anglatmaydi. Avvalo, u qoidalarga bo‘ysunishni va o‘zidan talab qilingan ishni bajarishni o‘rganishi kerak. Ota-onalarning vazifasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolada o‘zini yengish ko‘nikmasini rivojlantirishdir.
- Birinchi sinf o‘quvchisini eng yaxshi maktabga jo‘natib, uni ko‘plab to‘garaklarga berib, farzandingizga juda katta bosim o‘tkazishingiz va qarshilikka duch kelishingiz mumkin.
- Agar bola o‘z vaqtida qo‘llab-quvvatlanmasa va yaqinlari yordamida vaziyatdan chiqishning to‘g‘ri yo‘lini topmasa, sinfdoshlari bilan kelishmovchiliklar va noxush gapirgani uchun o‘qituvchidan xafa bo‘lish yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.
- Ko‘pchilik vaziyatlarda bolalar ota-onalariga o‘z qo‘rquvlari va maktabdagi muammolari haqida aytishni istamaydilar, chunki ular darrov tanqidiy pozitsiyani egallab olishadi. Farzandingizga siz u tarafda ekaningizni ko‘rsating.
- Nutq va xulq-atvordagi nuqsonlar (duduqlik, qaltiroq va boshqalar) sinfdoshlariga va maktabga bo‘lgan munosabatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bola e’tibor markazida bo‘lish va kamsitilishdan qo‘rqadi.
- Oiladagi janjallar tufayli bolalar nafaqat o‘qishga qiziqishini yo‘qotishi mumkin. Maktabdagi muammolarga javob berish uchun ularda shijoat yetishmaydi.
Farzandingizning emas, o‘zingizning xatolaringiz ustida ishlash
Aynan ota-onalar bolada yangi narsalarni o‘rganish istagini rivojlantiradi, unda erta yoshdanoq o‘qish istagini shakllantiradi. Jamiyatning kichik a’zosini katta bo‘lish jarayonida unga g‘amxo‘rlik qilish va o‘z xatolari ustida ishlash orqali bilimlarni o‘zlashtirishga ilhomlantirish mumkin.
- Kichkintoyga “agar yaxshi o‘qimasang, qorovul bo‘lasan”, deb, siz uni muvaffaqiyatsizlikka dasturlashtirasiz.
- Agar bolangizni tarbiyalashda qo‘rqitish va aldashga qo‘l ursangiz, orangizdagi aloqa va ishonch buziladi.
- Ortiqcha talablar o‘qishdagi muammolarni keltirib chiqaradi, chunki bolaning imkoniyatlari hisobga olinmaydi.
- Yaxshi baholari uchun sovg‘alar berish orqali siz farzandlaringizni bilim olishga emas, balki aynan shu uchun o‘qishlariga o‘rgatasiz. Agar kelgusi iltimoslaringiz faqat ularning istaklari qondirilganidan keyingina bajariladigan bo‘lsa, ajablanmang.
- Darsdan tashqari vaqtlardagi katta yuklamalar maktab mashg‘ulotlariga bo‘lgan qiziqishni butunlay yo‘qolishiga olib keladi.
- Ota va ona tomonidan bolaga qo‘yiladigan talablarning bir xil emasligi – yana bir ta’lim-tarbiya xatosi, xuddi shuningdek, e’tiborsizlik, masxaralash, boshqa bolalar bilan taqqoslash yoki haddan tashqari g‘amxo‘rlik, shaxsni kamsitish, jismoniy jazolash kabilardir.
Qanday yordam berishim mumkin?
Shunday ekan, bolangizni maktabga erta bermang. Unga tengdoshlari bilan aloqalarini rivojlantirishga yordam bering: uni bolalar bog‘chasidan, hovlida sayr qilishdan va bo‘sh vaqtidan mahrum qilmang. Bolaning obyektiv imkoniyatlarini: uning somatik holatini, psixikasining va aqliy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oling. Ularning har biri o‘ziga xosdir.
Agar farzandingiz bloger bo‘lishni xohlayotganini aytgan bo‘lsa, bu tanqid uchun sabab emas. Uning istaklarini tushunib oling va unga o‘zi bo‘lishga ruxsat bering.
Maishiy hayotni majburlamasdan aniq tashkil etish, kun tartibi va mumkin bo‘lgan yuklamalar o‘qishga yaxshi motivatsiya bo‘ladi. Ba’zan bola dars qilishga vaqtida o‘tirolmaydi. Demak, uni o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgating.
Agar siz nimanidir amalga oshirmagan bo‘lsangiz, bolalar sizning amalga oshmagan orzularingiz bilan yashab, buning uchun azob chekmasliklari kerak.
Bola o‘qishni xohlamasa yoki nimanidir uddalay olmasa, u uchun o‘yin o‘ylab toping. Bilimidagi kamchiliklarini ko‘rishi uchun u bilan musobaqalashing.
Bolalarga ularning hobbisi bilan shug‘ullanishga ruxsat bering, ularga nima qiziqarliroq bo‘lishi haqidagi tasavvurlaringizni tiqishtirmang.
Bolani maqtang va rag‘batlantiring, lekin pul yoki qimmatbaho sovg‘alar bilan emas. Yodingizda bo‘lsin, u maktabdan besh ham, ikki ham olib kelishga haqqi bor. U a’lochi bo‘lishi shart emas.
O‘z misolingizda butun umr mobaynida yangi narsalarni o‘rganish mumkinligini ko‘rsating, chunki atrofda juda qiziqarli narsalar ko‘p!
Baholar bilan emas, farzandingizning kuni qanday o‘tgani bilan qiziqing. Mashg‘ulotlarda u qanday qimmatli, muhim narsani oldi? Unga olgan bilimlarini qanday qo‘llash mumkinligini ko‘rsating va bu boradagi fikrlarini muhokama qiling.
Bola o‘z ishini a’lo darajada yozgan, maktab o‘qituvchisi esa “yomon” deb baholagan vaziyatlardan qochish muhimdir. Aks holda, bolalar ongida dushman-o‘qituvchi obrazini yaratish xavfi mavjud va shunda o‘qishga bo‘lgan motivatsiyadan asar ham qolmaydi.
Oilangizdagi stress darajasini kamaytirishga harakat qiling – shunda o‘quvchi sizga ishonadi va uning muammolari bo‘rttirib yuborilmasligini biladi.
Bolaning iqtidorini turli tomonlardan ochib berishga harakat qiling, unga shaxsiy tanlov uchun joy bering, yangi, g‘ayrioddiy sharoitlarda o‘zini namoyon qilish imkoniyatini bering.
Oiladagi ijobiy muhit va o‘quvchiga nimaga intilishini tushunishga imkon beradigan maqsadlar uni o‘quv jarayoniga boshdan-oyoq jalb qilishga qodir.
Ota-ona vazifalarning qiyinlik darajasini birdaniga emas, bosqichma bosqich oshirib boradigan bosqichma bosqich qiyinlashtirish metodi yaxshi natijalar beradi. Yana – ularni bajargandan so‘ng bolaga fikr bildiriladi. U shu tariqa u to‘g‘ri ish qilyaptimi yoki yo‘qligini tushuna oladi.
Agar ota-onalar muntazam ravishda nimanidir qiziqish bilan o‘qishsa, bolalar ulardan o‘rnak olishlari muqarrar. Faqat bolaning yoshiga mos keladigan kitoblar tanlang. Maktab dasturidagi adabiyotlarni esa asarni qayta hikoya qilishga o‘rgatish va asosiy fikrni ajratib ko‘rsatish uchun birgalikda muhokama qilish mumkin.
Bolaga qiyin masalani yechib berish o‘rniga, shunday vaziyat yaratish kerakki, u masalaning bir qismini mustaqil bajara olsin. Masalan, uni maqtab, baribir bor bo‘lgan xatolarni topishni so‘rang. Shu tariqa siz uning kelgusidagi rivoji uchun hudud yaratasiz.
Faqat manfaatdor ota-ona o‘quvchilarda o‘qish istagini shakllantirishi mumkin. Shuni yodda tutingki, ishonch va tushunishga asoslangan munosabatlarni qurishni boshlashga hech qachon kech emas!
